Obecność gatunków drzew o stosunkowo słabym, miękkim drewnie – wierzb i topoli – oraz obfitość martwego drewna w łęgu nadwiślanym stwarzają doskonałe warunki życia dla dzięciołów. Na warszawskim odcinku Wisły występuje ich siedem gatunków.
Dzięcioły są powszechnie znanymi ptakami. Wyspecjalizowały się w zdobywaniu pokarmu – owadów i ich larw – poprzez wydostawanie ich spod kory i ze szczelin w drewnie. Stąd też ich pionowa sylwetka i charakterystyczny sposób poruszania się po pniu drzewa. Inne typowe cechy związane ze specjalizacją pokarmową to: silny dziób z długim językiem, który służy do wydobywania owadów, mocne nogi z dwoma parami przeciwstawnych palców i wyjątkowo sztywne sterówki, czyli pióra ogona, którymi ptaki podpierają się podczas pełzania po drzewach.
Dzięcioły, podobnie jak większość gatunków z rzędu wróblowych, są terytorialne – każda para w okresie lęgowym broni przed konkurentami określonego terenu w otoczeniu gniazda. Wczesną wiosną w lasach usłyszeć można bębnienie dzięciołów, czyli rytmiczne uderzanie dziobem w pusty pień drzewa (w miejskich parkach zdarza się, że rolę „bębna” pełni klosz latarni ulicznej). Pełni ono funkcję śpiewu – jest informacją dla innych par o tym, że dane terytorium zostało zajęte, przy czym bębni zarówno samiec, jak i samica. Tempo, amplituda i długość „grania” są charakterystyczne dla każdego gatunku i doświadczony ornitolog jest w stanie bezbłędnie je rozróżnić.
Dzięcioły gniazdują w dziuplach i zazwyczaj co roku wykuwają nowe. Ma to kluczowe znaczenie dla wielu gatunków ptaków, które wykorzystują ich zeszłoroczne dziuple, jako miejsca gniazdowania. Należą do nich m.in. niektóre gatunki kaczek, sów i gołębi, sikory, szpaki, kawki, muchołówki, mazurki.
Największy spośród krajowych dzięciołów jest dzięcioł czarny Dryocopus martius, osiągający masę ok. 0,3 kg, a więc mniej więcej tyle, ile waży gołąb miejski. Upierzony jest jednolicie czarno, jedynie na głowie znajduje się czerwona plama (większa u samca). Charakterystycznie brzmi jego przeciągły, piejący głos, a donośne bębnienie słychać z odległości kilku kilometrów. Dzięcioł czarny związany jest z różnymi typami lasów – od monokultur sosnowych po olsy, buczyny i łęgi, przy czym niekoniecznie muszą to być stare drzewostany. Wykuwane przez niego dziuple, głębokie na około 0,5 m i o stosunkowo dużej średnicy otworu wlotowego, są głównym miejscem lęgowym siniaka i gągoła; korzystają z nich również niektóre gatunki sów, kraska czy szpak. Na warszawskim odcinku Wisły znajduje się kilka–kilkanaście rewirów dzięcioła czarnego. Wybiera on szersze fragmenty międzywala ze zwartymi fragmentami zadrzewień, np. na wysokości Białołęki, Wawra i na Kępie Kiełpińskiej.
Dzięcioł czarny
Ciekawie ubarwiony jest dzięcioł zielony Picus viridis. W jego upierzeniu, jak wskazuje nazwa, dominuje barwa zielona; do tego ma on czerwoną czapeczkę i „wąs” oraz jaskrawożółty kuper. Podobny do niego dzięcioł zielonosiwy nie występuje na warszawskim odcinku Wisły. Obecność dzięcioła zielonego najłatwiej stwierdzić po głosie – chichoczącym, donośnym rżeniu, przypominającym nieco głos konia. Gatunek ten bębni natomiast rzadko, raczej słabo i krótko. Główne pożywienie dzięcioła zielonego stanowią mrówki, dlatego też często można go zaobserwować na ziemi, np. przy mrowiskach, w których drąży długie dziury. Mimo że jego dziób sprawia wrażenie silnego, ptak ten wykuwa dziuple na ogół w spróchniałym drewnie topoli i wierzb. Są one potem chętnie wykorzystywane przez szpaki; mają duże znaczenie także dla krasek – tam, gdzie gatunek ten jeszcze się zachował. Dzięcioł zielony preferuje kępy i szpalery drzew w sąsiedztwie terenów otwartych, często w pobliżu osad ludzkich. Nad Wisłą w okolicy Warszawy występuje dość często, rzadziej jednak niż dzięcioł duży, średni czy dzięciołek.
Dzięcioł zielony (fot. A.Tabor)
Najliczniejszym gatunkiem dzięcioła, zarówno nad Wisłą, jak i w skali całego kraju, jest dzięcioł duży Dendrocopos major. Jego nazwa może nieco mylić – kilka krajowych gatunków dzięciołów jest od niego większych. Należy do dzięciołów „pstrych”, charakteryzujących się kontrastowym biało-czarnym upierzeniem z czerwonymi elementami. Swoje liczne występowanie zawdzięcza m.in. szerokiej specjalizacji pokarmowej – zjada bezkręgowce, nasiona roślin, jaja i pisklęta ptaków, a zimą również pokarm wykładany w karmnikach. Nie ma też dużych wymagań co do środowiska, w którym występuje. Zasiedla wszystkie typy lasów, niewielkie zadrzewienia śródpolne, parki miejskie itd. Z jego dziupli korzystają drobne ptaki wróblowe, takie jak szpak, sikory czy muchołówki. Nad Wisłą w Warszawie i w najbliższych okolicach można spotkać go praktycznie wszędzie.
Dzięcioł duży (fot. Marcin Łukawski)
Bliźniaczo podobny do dzięcioła dużego jest dzięcioł białoszyi (zwany też syryjskim) Dendrocopos syriacus. Gatunki te różnią subtelne cechy wzoru na szyi i ubarwienia kupra. Dzięcioł białoszyi występował pierwotnie na Bliskim Wschodzie i na Bałkanach, a w XX w. rozpoczęła się jego ekspansja na północ. W Polsce pojawił się pod koniec lat 70., najpierw w południowo-wschodniej części kraju; obecnie występuje niemal na całym jego obszarze. Dzięcioł białoszyi lubi sąsiedztwo ludzi. Oprócz owadów chętnie je owoce, dlatego można go spotkać w luźnej zabudowie wiejskiej, w pobliżu sadów itp. Nad Wisłą występuje na tych odcinkach, które sąsiadują np. z ogródkami działkowymi. W Warszawie jest jednak stosunkowo rzadki.
Nad Wisłą bytują jeszcze dwa gatunki „pstrych” dzięciołów – dzięcioł średni Dendrocopos medius i dzięciołekDendrocopos minor. Pierwszy nieco ustępuje wielkością dzięciołowi dużemu, drugi jest znacznie mniejszy – zaledwie rozmiarów wróbla. Dzięcioła średniego można poznać po czerwonej czapeczce i kreskowanym spodzie ciała, dzięciołka – ze względu na jego wielkość – nie da się pomylić z innym gatunkiem. Oba występują dość licznie na warszawskim odcinku Wisły.
Dzięcioł średni
Dzięciołek
Na szczególną uwagę zasługuje krętogłów Jynx torquila. Chociaż należy do rodziny dzięciołowatych, z wyglądu wcale nie przypomina dzięcioła – nie pełza po drzewach w pozycji pionowej, a jego dziób jest delikatny i krótki. Ma ubarwienia jak u ćmy, przez co trudno go dostrzec na tle kory drzewa; znacznie łatwiej usłyszeć wczesną wiosną jego jękliwy głos. Nazwa krętogłów związana jest z charakterystycznym zachowaniem – zaniepokojony ptak wije się, wykręca szyję i stroszy pióra. Krętogłów sam nie wykuwa dziupli, wykorzystuje natomiast te po innych dzięciołach. Gniazduje również w skrzynkach lęgowych. Znane są jego agresywne zachowania wobec innych drobnych dziuplaków – aby zająć dziuplę, krętogłów potrafi wyrzucić z niej gniazdo sikory czy mazurka wraz z pisklętami lub złożyć jaja bezpośrednio na ich martwych pisklętach. Pożywienie krętogłowa stanowią głównie mrówki, które ptak zbiera z pni i gałęzi drzew. Ze względu na tę specjalizacje pokarmową jako jedyny z dzięciołów w naszym kraju odlatuje na zimę. W Polsce można go spotkać w różnego rodzaju zadrzewieniach, sadach, parkach i na cmentarzach. Nad Wisłą występuje nielicznie, w luźnych fragmentach zadrzewień łęgowych.
Krętogłów, fot. Paweł Wacławik